BİR TATLI EMEK:ŞEKER FABRİKA­LA­RI­NIN GEÇMİŞİ

Tür­ki­ye'nin ku­ru­luş dö­ne­mi eko­no­mi­si ge­liş­me­ci­lik üze­ri­ne ku­ru­lu,kendi ma­lın­dan kendi ürü­nü­nü üret­me ama­cın­day­dı.Bunu da daha çok de­mir-çe­lik,çi­men­to,kağıt,cam,pa­muk­lu do­ku­ma,yünlü do­ku­ma ve şeker üze­rin­den ya­pı­yor­du.Şeker yüz­yıl­lar­dır ithal edi­len bir ürün­dü.Ham mad­de­si ihraç edi­li­yor lakin ürün ithal edi­li­yor­du.?Bu ba­ğım­lı­lık Os­man­lı dö­ne­min­de de fark edil­miş­ti ve bun­la­ra karşı bi­rey­sel pro­je­ler üre­til­miş­ti.1840'ta Di­mit­ri isim­li bir va­tan­daş şeker fab­ri­ka­sı pro­je­si­ni yö­ne­ti­me su­nar­ken,yö­ne­tim­den olum­suz cevap alı­yor­du.Bu Os­man­lı'nın sa­na­yi­ye ba­kı­şı­nın hazin bir ör­ne­ği­dir.Tür­ki­ye Cum­hu­ri­ye­ti ku­rul­du­ğun­da ilk ola­rak eko­no­mik kal­kın­ma­yı ön­ce­le­miş­ti.Bunun için hemen İzmir İkti­sat Kong­re­si top­lan­mış­tı lakin bu­ra­da­ki gö­rüş­ler dev­let­çi­lik­ten uzak­ta muğ­lak bir yön­dey­di­ler.Lakin yine de sa­na­yi için et­ki­li ol­du­lar ve sa­na­yi­yi des­tek­le­yi­ci ka­nun­lar ard arda çık­ma­ya baş­la­dı,teş­vik­ler arttı. Tür­ki­ye'nin sa­na­yi ham­le­si kendi top­rak­la­rı üze­rin­de bu­lu­nan ham mad­de­yi iş­le­ye­rek ürün elde etme üze­ri­ne ol­ma­lıy­dı.Bunun en iyi ör­ne­ği de şe­ker­di.Tür­ki­ye hem şeker pan­ca­rı ye­tiş­tir­me­ye mü­sa­it top­rak­la­ra sa­hip­ti hem de şeker ih­ti­ya­cı iç pa­zar­da gü­ven­ce al­tı­na alı­nı­yor­du.Böyle bir or­tam­da yine de İzmir ,İkti­sat Kong­re­si ka­rar­la­rı­na uya­rak dev­let kendi eliy­le açık bir sa­na­yi ku­ru­lu­şu kur­mak­tan­sa va­tan­da­şın pro­je­le­ri­ni des­tek­li­yor­du.İlk ola­rak Uşak'ta Molla Öme­roğ­lu Osman Efen­di 1926'da şeker fab­ri­ka­sı­nı kurdu.1925 ta­rih­li ka­nun­la şe­ker­den 8 yıl vergi alın­mı­yor­du.Bu teş­vik­ten ya­rar­la­nı­la­rak üre­til­me­ye baş­la­nan şeker iç pa­zar­da büyük bir alıcı buldu.?Bu fab­ri­ka pek karlı bir fab­ri­ka de­ğil­di lakin teş­vik ve vergi mu­afi­ye­ti fab­ri­ka­yı dön­dü­rü­yor­du.Bun­dan sonra aynı yıl Al­pul­lu Şeker fab­ri­ka­sı ku­ru­lu­yor­du.?Bu fab­ri­ka­nın %68'i İş Ban­ka­sı­na aitti ve me­bus­lar ile tüc­car­lar ta­ra­fın­dan ku­rul­muş­tu.Ama yine tam ola­rak kar elde edil­mi­yor­du.?Bunun üze­ri­ne şeker dev­let te­ke­li­ne alın­dı ve fab­ri­ka­la­ra as­ga­ri taban fi­ya­tı verme im­ka­nı doğdu.?Artık 1930'da şeker tü­ke­ti­mi­nin %17'si iç pa­zar­dan kar­şı­la­nı­yor­du.1930'da Es­ki­şe­hir ve Tur­hal fab­ri­ka­la­rı açıl­dı.İş ban­ka­sı bu­ra­la­ra da ha­tı­rı sa­yı­lır de­re­ce­de or­tak­tı.Ancak bu ik­ti­da­ra yakın ku­ru­luş­lar iç Pazar odak­lı ve üre­ti­me yö­nel­miş bir şe­kil­de ça­lış­ma­la­rı ge­re­kir­ken ya­ban­cı şeker üre­ti­ci­le­rin­den ucuza al­dık­la­rı şe­ke­ri pa­zar­la­ma­ya ça­lış­tı­lar.Bu da ik­ti­da­rın eko­no­mik kal­kın­ma mo­de­li­ne ağır bir ket vurdu.

Bu­ra­da­ki dal­ga­lan­ma­lar eko­no­mik kriz­den,hal­kın arz-ta­le­bin­den,dev­le­tin eko­no­mi po­li­ti­ka­sın­dan kay­nak­lan­mak­ta­dır.Özel­lik­le dik­kat edil­me­li­dir ki 1929'da dünya eko­no­mik buh­ran­day­ken bizim şeker üre­ti­mi­miz -%100 hiç­bir zaman ol­ma­mak­ta­dır- ayak­ta­dır ve işler hal­de­dir.?Bu dö­nem­de ay­rı­ca Os­man­lı borç­la­rı­nın öden­me devri de gel­miş­tir.
ŞE­KE­RE TÜKETİM VERGİSİ
2.Dünya Sa­va­şı yıl­la­rın­da şe­ke­re savaş har­ca­ma­la­rı­nı kar­şı­la­mak için ver­gi­ler ge­ti­ril­di.Ön­ce­lik­le ki­lo­su­na 1o kuruş ile baş­la­nıl­dı ve ha­zi­ne­ye o yıl 10 mil­yon lira geldi.?Bunun üze­ri­ne şe­ke­rin ki­lo­su 100 ku­ruş­tan 500 ku­ru­şa çı­ka­rıl­dı.Bu yıl da 64 mil­yon lira ka­za­nıl­dı.(1943)Ancak er­te­si yıl 1944 yı­lın­da ha­zi­ne 79 mil­yon lira gördü ancak tü­ke­tim azal­dı.Son­ra­dan dev­let ver­gi­yi in­dir­di lakin fi­yat­lar düş­me­di o yüz­den şe­ke­rin Türk sa­na­yi içe­ri­sin­de­ki yeri ge­ri­le­miş oldu.
Ni­ha­ye­ten şeker Türk sa­na­yi­si­nin baş­lan­gıç oda­ğı­dır ve hi­ka­ye­si budur.
KAY­NAK­LAR
CAHİT KAYRA,1923-1950 DEV­LETÇİLİK:ALTIN YIL­LAR,2013
FRAN­ÇOİS GE­OR­GE­ON,OS­MAN­LI-TÜRK MO­DERN­LEŞ­MESİ,2016(tablo da bu­ra­dan alın­mış­tır)

ŞEKERİN KUL­LA­NIM VE ÜRETİM ORANI

Okunma Sayısı: 8651